Tarihselcilikten Öte: Kur’an Yorumuna Bütüncül Bir Antropolojik Yaklaşım

-

    İnsan, adeta görünmez bağlarla geçmişine sıkı sıkıya tutunmuş bir varlıktır; bu bağlar, onun varoluşsal dokusunun ayrılmaz parçalarıdır. Bu nedenle bireyin geçmişinden tamamen bağımsız bir kimlik inşa etmesi mümkün değildir. Bu geçmişin ilk katmanı biyolojik geçmiştir. İnsan, dünyaya gelirken cinsiyetini, anne ve babasını, saç, göz, ten rengi, boy ya da kilo gibi fiziksel özelliklerini belirleme kudretine sahip değildir. Aynı şekilde, doğduğu coğrafyanın iklimsel ve genetik mirası da onun bedensel varoluşuna sinmiştir. Beden, bu anlamda, yalnızca biyolojik bir veri değil; insanın içinde filizlendiği çevrenin sessiz bir tanığıdır.

    Ne var ki insanın varoluşu yalnızca biyolojik bir zeminde açıklanamaz. Onu diğer canlılardan ayıran temel özellik, anlam kurma yetisidir. Bu anlam inşası ise kültür aracılığıyla gerçekleşir. Böylece ikinci bir geçmiş devreye girer: kültürel geçmiş. İnsan, tıpkı bir tohumun belirli bir toprağa düşmesi gibi, belirli bir kültürün, inanç sisteminin ve dil dünyasının içine doğar. Biyolojik geçmişin getirdiği ve ete kemiğe bürüdüğü insan artık üzerine bir kültür gömleği giymek zorundadır. Bu bağlamda da hangi dine mensup olacağına, hangi geleneklerin taşıyıcısı olacağına, hangi kültürel kimliğin değerleriyle yoğrulacağına kendisi karar veremez. Bu yönüyle, insan doğduğu coğrafyanın kültürel kaderine de mahkûmdur.

   Biyolojik varoluşun belirlediği fiziki sınırlar ile kültürel geçmişin biçimlendirdiği anlam dünyası, birlikte insanın kimliğini oluşturur. Ancak modern dönemde bu iki geçmişin birbiriyle ve kutsal metinlerle ilişkisi çoğu kez göz ardı edilmektedir. Diğer din ve inançlarda olduğu gibi İslam coğrafyasında da Kur’an’ın yorumlanışı üzerine yürütülen tartışmalar, büyük ölçüde bu iki belirleyici geçmişin hesaba katılmamasından beslenir. Oysa insanın içinde yaşadığı "şimdi" (biyolojik an ile etkileşim içinde olduğu kültürel-dinî an), Kur’an’ın indiği 7. yüzyılın tarihsel ve toplumsal bağlamıyla aynı düzlemde değildir. Bu farklılık, modern insanın kutsal metni anlamlandırma sürecinde ciddi bir uyumsuzluk yaşamasına yol açar. Zira Kur’an, bir sözlü kültür evreninde doğmuş; anlamını, o dünyanın hafıza, ritim ve anlatı gelenekleri içinde inşa etmiştir. Özellikle kıssalardaki anlatılara bakıldığında tablo daha da karmaşık bir hâl alır. Zira Kur’an, indiği dönemin güncel meselelerine hitap etmiş olsa da, o dönemde yaşayan insanlar için de kendi yaşadıkları “şimdi”yi temsil ediyordu. Yani bugünden Kur'an'ın indiği 7. yüzyıl düzlemine inmek, çoğu zaman bu öykülerdeki tematik detayları aydınlatmaya yetmemektedir. Elbette bu Kur'an'ın evrensel mesajını gölgeleyecek bir durum değil aksine üzerine akademik çalışma ya da yorum yapanların dikkate alması gereken önemli bir detaydır.

    Çünkü bugün modern insan, yazılı kültürün bir ürünüdür; onun düşünme biçimi, zamanı algılayışı ve bilgiyi yapılandırma yöntemi bütünüyle farklıdır. Dolayısıyla, Kur’an’ın çağdaş yorumunu sağlıklı biçimde gerçekleştirebilmek için, insanlığın bütün tarihine yayılan biyolojik geçmiş ile bu geçmişin şekillendirdiği kültürel mirasın birlikte değerlendirilmesi zorunludur. Bu tür bir yaklaşım, yorumcu ile metin arasındaki tarihsel mesafeyi daraltacak, anlamın sadece geçmişe ait değil, bugüne de seslenmesini sağlayacaktır. Eğer moder insan da tıpkı 7. yüzyılın şimdisinde yaşıyor olsaydı bu söylediklerimizin hiç birisi gerekli olmayacaktı. Çünkü zaten zamanın ruhu, kendi aktüel gündemini oluşturup insanın içinde bulunduğu anı anlamlandırmasını sağlayacaktı. Bu nedenle güncel yorumun isabet oranı geçmişi şimdiye ne kadar yaklaştırabildiği orada başarılı olacaktır.

    Ancak bu türden bir kültürel ve tarihsel eşitleme çabasıyla Kur’an’ın öğütleri, hatırlatmaları ve etik çağrıları çağdaş insana temas edebilir; insanın hayatına yön veren canlı bir rehber niteliği kazanabilir. Aksi hâlde, geçmişin kültürel dokusunu dikkate almadan yapılan her yorum, metnin ruhuyla bugünün gerçekliği arasındaki bağı koparacak; bu da çağdaş Kur’an yorumcularının isabetsiz, yüzeysel ve tarihsel bağlamdan kopuk sonuçlara ulaşmasına neden olacaktır.

    Bu nedenle Kur’an’ı anlamak, yalnızca bir metni çözümlemek değil; insanın kendi tarihsel sürekliliğini, yani biyolojik ve kültürel geçmişini yeniden hatırlama cesaretini gösterebilmesidir.



Bu blogdaki popüler yayınlar

Sıfırlar, Birler ve Aşınan Gerçekliğin Dijital Evrimi

-
Resim
     Dizi izlemek çoğunlukla zaman kaybı gibi gelir; hangi yapımın gerçekten izlenmeye değer olduğunu, fikir ya da vizyon açısından insana ne katacağını kestirmek zordur. Yine de bir arkadaşın ısrarıyla, geç de olsa Person of Interest'i izleme şansım oldu. İlk bakışta sıradan bir suç dizisi gibi görünse de işin içine yapay zeka girince dizide olaylar bambaşka bir boyut kazandı.      Dizide Amerikan hükümeti yalnızca olası terör eylemlerini önceden saptamak için bir yapay zeka sistemi geliştiriyordu. Bu sistemin adı “Makine” idi. Makine, kameralar, telefonlar, mesajlar ve sosyal medya hesapları üzerinden tüm dijital verileri izliyor, analiz ediyor ve olası tehditleri istatistiksel olarak hesaplıyordu. Devlete yalnızca “önemli” olarak sınıflandırılan tehditleri bildiriyor, küçük ve bireysel suçları ise önemsiz bularak görmezden geliyordu.      Dizinin yaratıcısı Jonathan Nolan, bu noktada hikayeye ahlaki bir derinlik kazandırmış. Dizideki yazıl...
Devamı

Vahyin Bağlamı: Tarih İçinde Hakikat, Hakikat İçinde Tarih

-
Resim
    Tarihsel süreçte olduğu gibi g ünümüz İslam düşüncesinde de tartışmalar çoğu zaman zıt kutuplu iki uç eksen arasına sıkışır durur. Onlardan güncel olan biri de  şudur: Bir yanda; “Kur’an yeterlidir, anlamak ya da hüküm çıkarmak için hadislere gerek yoktur” diyenler, diğer yanda ise “Kur’an hadissiz anlaşılamaz, hüküm hadis yoluyla desteklenerek ya da Kur'an'da olmasa da hadis kaynaklı rivayetler hüküm çıkarmak için yeterlidir” görüşünü savunanlar. Ancak bu ikinci grubun akıl ve mantık yürütmeye dair hüküm çıkarmaya pek yanaşmadıkları bilinen bir gerçektir. Bu bakış açısı, hadisin —ya da daha genel bir ifadeyle rivayetin— akla ve mantığa aykırı olsa dahi Kur’an kadar kesin ve bağlayıcı bir ölçüt olarak kabul edilmesini önceler.       Her iki taraf da meseleyi 7. yüzyıl Arap toplumunun tarihsel bağlamını, sosyolojik gerçeklikler ile teolojik kültürel zeminini göz ardı ederek bugünün kavramsal dünyasıyla değerlendirmekte; dolayısıyla mesele...
Devamı

Kur’an’ı Yüceltirken Onu Yabancılaştırmak

-
Resim
     Kenan, yani bugünkü Filistin ve çevresini kapsayan kadim coğrafya, tarih boyunca hem kutsal metinlerde hem de arkeolojik bulgularda İsrailoğullarının ve diğer Sami toplulukların erken dönem yerleşim alanı olarak anılmıştır. Bu bölge, Antik Yakındoğu’nun siyasal ve kültürel geçiş noktalarından birini oluşturur. “Kenan” ya da Batı dillerinde bilinen biçimiyle Canaan adı, yalnızca bir yer ismini değil, aynı zamanda o topraklarda yaşayan halkların ortak kimliğini de ifade eder.      Etimolojik açıdan “Kenan” adının kökeni kesin olarak saptanamasa da, Semitik dillerdeki k-n-ʿ kökünden geldiği genel kabul görmektedir. Bu kök, “alçalmak”, “boyun eğmek”, “eğilmek” anlamlarını taşır. Nitekim İbranice kānaʿ fiili de aynı biçimde “alçaltmak” ya da “itaat etmek” anlamına gelir. Bu bağlamda Kenan sözcüğü “alçak yer” ya da “alçaltılmış toprak” anlamını taşımaktadır. Bu yorum, yalnızca dilbilimsel bir analiz değil, aynı zamanda coğrafi bir gerçekliğin de yansıma...
Devamı

Şapkadan Deve Çıkarmak

-
Resim
     Kur’an’da mucize olgusu, klasik tefsir geleneğinde kazandığı anlamın aksine, başlangıçta doğaüstü bir gösteriden ziyade Rahman ve Rahim olan Allah'ın kudretine dair yaratılışın düzenine işaret eden bir “âyet”, yani işaret niteliğindedir. Ancak İslam düşünce tarihinde bu kavram, tefsir ve rivayet literatürünün etkisiyle giderek doğa yasalarının askıya alındığı olağanüstü olaylar biçiminde anlaşılmaya başlanmıştır.       Bu anlam kayması, vahyin mesajını metafizik bir zemine taşıyarak onu gündelik hayatın içinden koparmış, böylece ilahî kudretin doğadaki sürekliliği yerine, istisnai bir müdahale biçimi olarak algılanmasına neden olmuştur. Oysa Kur’an’da peygamberlerin görevi, doğayı altüst eden mucizeler sergilemek değil, insanın göz ardı ettiği sıradan olguların içindeki ilahî hikmeti görünür kılmaktır. Adaleti tesis etmek, barışı korumak, kötülükten kaçınmak. Bu değerlerin el üstünde tutulması için herhangi bir mucizenin gerekmediği ortadadır....
Devamı

Cadılar Bayramı ve Ruhsal Boşluğun Derin Yalnızlığı

-
Resim
     Son yıllarda Türkiye’nin farklı şehirlerinde, özellikle büyük kentlerin gece hayatında ve gençlik çevrelerinde Cadılar Bayramı kutlamalarının giderek görünür hâle geldiği dikkat çekiyor. Bir zamanlar sadece Amerikan filmlerinde rastlanan maskeli partiler, balkona asılan balkabağı süsleri ya da çocukların şeker toplama oyunları artık yerel sokaklarda da boy göstermeye başladı. Bu sahne, yüzeyde yalnızca “Batı kültürünün bir yansıması” gibi görünse de, aslında çok daha derin bir dönüşümün işaretidir: insanın kutsal ile arasındaki mesafenin açılması ve modern çağın anlam krizinin gündelik yaşama sızması.      İnsanlık tarihinin erken evrelerinde ritüeller, doğa ile insan arasındaki kırılgan dengeyi onarmanın sembolik yollarıydı. Toprak, hasat, ölüm ve yeniden doğuş gibi kavramlar yalnızca maddi olgular değil, aynı zamanda insanın varoluşsal korkularına verilen cevapların biçimiydi. Keltlerin Samhain şenliği de bu anlayışın bir ürünüydü: yılın kara...
Devamı

Tefsîru’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân Yaklaşımının Epistemolojik Handikapları

-
Resim
     “Kur’an’ı Kur’an ile açıklamak” (tefsîru’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân) yaklaşımı, tarih boyunca pek çok müfessir tarafından benimsenmiş olmakla birlikte, sınırları üzerine daima tartışmalar yapılmıştır. İbn Teymiyye, İbn Kesîr ve kısmen Zemahşerî bu yöntemi öne çıkarırken; Zerkeşî, Zerkânî ve Fahreddin er-Râzî gibi âlimler bu yöntemin bağlamdan koparıldığında yetersiz kalacağını belirtmişlerdir. Zerkeşî’ye göre Kur’an’ın bazı pasajları müşkildir; anlamı belirlemek için dilsel yapının yanı sıra “öncesi ve sonrası ile oluşturduğu bağlama” da dikkat edilmelidir (el-Burhân, II, 200). Zerkânî de ayetlerin yalnız kendi lafızlarından değil, “kelâmın bütünlüğünden” anlaşılması gerektiğini vurgular ( Menâhilu’l-İrfân , I, 44).      Klasik tefsir geleneği bağlamın işlevini; mücmeli beyan etmek, ihtimalleri azaltmak, umum ifadeyi tahsis etmek ve çok anlamlı lafızları sınırlamak şeklinde sıralar. Buna rağmen bazı erken dönem tefsirlerde, ayetleri kendi bütününden koparar...
Devamı

Çamurdan Kuş, Üflenen Ruh ve Kur'an Sayfalarına Sarılan Tost

-
Resim
Çayı kahveyi hazırladın mı ? Dur dur koltuğa yerleşme hemen, işi gücü olan var, herkes senin benim gibi işsiz güçsüz mü ! Gerçi ben de çalışıyorum şimdi ama bunu akşam yazmıştım, yeni nasip oldu buraya iliştirmek. Neyse hadi gelin şimdi kağıdın üzerindeki Ruhu konuşalım biraz. Hangi Ruh? Hani İsa'nın çamurdan kuş yapıp içine üflediğinde onlara hayat veren ruh. Ya da bugün hayatımızdan uçup giden ruh ve harfe duyulan saygı ile manaya olan yabancılığın hikayesini.. Gaziantep’te bir okul kantininde yaşanan ve duyulduğu anda infial uyandıran hadise, sadece basit bir dikkatsizlik ya da "tost kağıdı" seçimi değil, çok daha derinlerde yankılanan bir ruh buhranının işaret fişeğidir. Kur’an-ı Kerim sayfalarının bir gıda ambalajı gibi kullanılması, elbette zahirde bir edep, bir kutsal metin terbiyesi ihlalidir. Fakat bu olayın yankısı sadece sayfaların yırtılmasında ya da mürekkebin tost yağıyla lekelenmesinde değil, mananın hayatlarımızdan silinmesinde de gizlidir. Bu ülkede, yüzy...
Devamı

Dijital Tartışmaların Sığlığında Din ve Akıl Arasında Kaybolan Hakikat

-
Resim
     Günümüz dijital çağında bilgiye erişim kolaylaşırken, tartışma kültürü de buna paralel olarak daha görünür, ancak bir o kadar yüzeysel bir forma bürünmüştür. Sosyal medya mecralarında özellikle dini meseleler üzerinden yapılan tartışmalar, artık entelektüel derinliğin değil, takipçi kazanmanın, “like” ve “izlenme” sayılarının belirlediği performatif arenalara dönüşmüş durumda. Özellikle bazı içerik üreticileri; yaygın deyimle “yutuberlar” kendilerine tartışma muhatabı olarak genellikle dini, özellikle de İslam’ı henüz yüzeysel olarak tanımış ya da siyasal nedenlerle mesafeli, kavramsal altyapısı zayıf genç ateist ya da agnostikleri seçmekte ve bunun üzerinden bir tür sözde entelektüel gösteri sunmaktadır. Bu tartışmaların neredeyse tamamı, muhatapların birbirini tanımadığı, yüz yüze hiç gelmediği, hatta insani bir temasla çay bile içmediği ilişkiler üzerinden yürütülmektedir.      Bu yüzeysel tartışma zemini yalnızca sosyal medya figürleriyle sınırlı ...
Devamı

İslam Kadıköy’e mi İndi, Yoksa Hicaz’a mı?

-
Resim
     Bazı sorular vardır ki, cevabı bilindiği için değil, karşındakinin sinir damarlarını yoklamak için sorulur. İşte bu yüzden, bir ateistin dilinden dökülen “Senin dinine göre bir adam kendi geliniyle evlenebilir mi?” sorusu, cevaptan ziyade kötü bir ima taşır. Cümledeki “senin” zamiriyle “din”in arasında sinsi bir alay gizlidir; sanki sorunun asıl muhatabı akıl değil, sabırdır.      Dedim ki: “Canım abim, niye İslam'ı sanki bugün Moda sahiline yeni inmiş bir yasa gibi okuyorsun? Bu din yirmi birinci yüzyılın kafe entelijansiyası için inmedi. Burası İzmir Alsancak da değil, yedinci yüzyıl Arap Yarımadası. Ne anayasa mahkemesi var ne feminist dernekler. Kadının boşanma hakkı mı dedin? Güldürme beni; kadın, kocasının devenin arkasına bağladığı çok afedersin ama bir çuvaldan ibaretti. Din, o topluma indi. O devirde evlilik, aşkın değil soyun, şehvetin değil gücün meselesiydi.”      Bir düşün şimdi: Adı Zeyd olan bir çocuk. Anası babası belli...
Devamı